فردا 29 ماه صفر 1434 هجري قمري مصادف با 23 دي‌ماه 1391 هجري شمسي و سالروز شهادت امام رضا (ع) است. به اين مناسبت سرويس ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، نگاهي دارد به روند ترميم خرابي‌ها و گسترش حرم مطهر امام هشتم شيعيان جهان.

حضرت امام علي بن موسي الرضا(ع) در سال 148 هجري قمري در شهر مدينه ديده به جهان گشودند و در سال 183 هجري قمري با شهادت پدر بزرگوارشان به منصب امامت نائل شدند. مأمون براي رسيدن به اهداف و نيات شوم خود‌، در سال 200 هجري قمري، ايشان و تعدادي از علويان را مجبور به ترک مدينه و هجرت به سوي خراسان کرد.

کمتر از سه سال بعد از ورود حضرت به خراسان‌، مأمون به گمان خام دسترسي به پيروزي نهايي، آن امام را با سم به شهادت رساند. با شهادت حضرت امام رضا (ع) و دفن ايشان در «مشهدالرضا»،از سال 203 هجري قمري‌ تا دوره‌ي ديلميان نشانه‌اي از تجديدبناي حرم در دست نيست‌ تا اينکه «سبکتين» پادشاه متعصب غزنوي که در سال‌هاي387 تا 366 قمري در منطقه حکمراني مي‌کرد،حرم مطهرامام رضا (ع) را ويران و زيارت آن حضرت را ممنوع کرد.

در سال 400 هجري قمري،«ابوبکر شهمرد» به دستور سلطان محمود غزنوي بناي بقعه را بار ديگر بازسازي کرد و در روزگار سلطان سنجر سلجوقي پس از مرمت بنا،گنبدي با آجرهاي زرد رنگ بر روي بقعه‌ حرم مطهر بنا کرد. پس از مدتي گنبد را با کاشي‌هاي نفيس مزين و مناره‌اي کنار آن ساخت.

در زمان «غازان خان» و سپس «سلطان محمد خدابنده الجايتو»، در فاصله‌ي سال‌هاي 716-703 قمري در تعمير و تزئين حرم مطهر کوشش‌هايي صورت گرفت.

سنگ قبر مطهر امام رضا (ع)، دو بار تغيير کرد. نخستين سنگ مزار حضرت که مربوط به سال 516 هجري قمري است،40 سانتي متر طول‌، 30 سانتيمتر عرض و شش سانتي متر قطر داشت و داراي کتيبه‌اي محرابي شکل به خط کوفي شکسته است که اکنون در موزه نگهداري مي‌شود.

در سال 1379 قمري دومين سنگ که از جنس مرمر سفيد و آهکي بود نصب شده و سومين سنگ که سنگ کنوني مزار آن حضرت است، در سال 1379 هجري شمسي نصب شده است و بر سطح سنگ‌ القاب امام رضا (ع)، تاريخ ولادت و شهادت حضرت و اطراف سنگ، دو بيت که آن حضرت به قصيده‌ي دعبل اضافه کردند، حک شده است و نيز به آياتي از قرآن مجيد زينت يافته است.

به روايت تاريخ، بر مرقد مطهر امام هشتم (ع)، علاوه بر سنگ قبر‌، صندوقي نيز تعبيه شده بود. قدمت نخستين صندوقي که بر مزار حضرت قرار گرفت‌ به اوايل قرن ششم برمي‌گردد. اين صندوق مربوط به انوشيروان زرتشتي از اهالي اصفهان است که در پي مشاهده‌ي کرامتي از آن امام مسلمان شد و در سال 500 هجري قمري صندوق چوبي با روکش نقره بر مرقد مطهر حضرت نصب کرد.

دومين صندوق،صندوقي چوبي با روکش و ميخ‌هاي طلا‌،معروف به صندوق عباسي بود که در سال 1022 هجري قمري بر روي مرقد نصب شد. اين صندوق داراي تزئينات هنري و گران‌بهايي بود که پس از سال‌ها به علت متلاشي شدن ارکان و پايه‌هاي آن،از روي مضجع شريف در سال 1311 هجري قمري برداشته شد و سومين صندوق،صندوقي سنگي از سنگ مرمر معدن شانديز، با رنگ سبز ليمويي است که «حاج حسين حجارباشي زنجاني» در سال 1311 شمسي آن را تهيه کرد و بر روي مرقد منور امام نصب کرد. اين صندوق سنگي که عنوان سنگ قبر را داشت تا سال 1379 هجري شمسي درون ضريح چهارم جاي داشت که در آن سال و زمان تعويض ضريح چهارم برداشته شد و سنگ قبر جديدي به جاي آن درون ضريح پنجم جاي گرفت.

اما ضريح‌ مرقد مطهر اما هشتم شيعيان جهان که شبکه‌اي محيط بر صندوق و قبر مطهر را شامل مي‌شود،بنا بر شواهد تاريخي،نصب آن،از دوره صفويه بوده است و سابقه آن تا قبل از اين دوره تاريخي مشخص نيست و از آن دوره تاکنون پنج بار تغيير کرده است.

ضريح نخست حرم مطهر، ضريحي چوبي، طلا و نقره‌کوب بود که در زمان شاه طهماسب صفوي در سال 957 هجري قمري ساخته و بر روي صندوق مرقد نصب شده بود. اين ضريح اکنون داخل موزه‌ي مرکزي آستان قدس نگهداري مي‌شود.

ضريح دوم، ضريح فولادي مرصح معروف به «ضريح نگين نشان» است که در سال 1160 هجري قمري ساخته شد. واقف آن شاهرخ ميرزا (فرزند رضا قلي ميرزا) نوه‌ نادرشاه افشار بود.

ضريح سوم، ضريح فولادي ساده‌اي بود که در عصر فتحعلي شاه قاجار در سال 1238هجري شمسي روي ضريح دوم جاي گرفت که آن نيز در موزه‌ي مرکزي آستان قدس نگهداري مي‌شود.

ضريح معروف به «شير و شکر» چهارمين ضريح حرم مطهر امام رضا (ع) بود که در سال 1338 هجري شمسي پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه‌، روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب شد. قسمت بالاي ضريح به دو سوره‌ي «يس» و «انسان» تزئين يافته است و اکنون نيز در موزه‌ي مرکزي آستان قدس نگهداري مي‌شود.

اما پس از گذشت نيم قرن از عمر ضريح چهارم،‌ به علت فرسودگي و سائيدگي شبکه‌هاي اطراف و روکش‌هاي طلا و نقره‌اي ضريح،‌ در سال 1372شمسي طراحي ضريح پنجم توسط استاد محمود فرشچيان آغاز شد و کار ساخت آن هفت سال طول کشيد. همچنين دو سوره مبارکه‌ي «يس» و «انسان» به خط ثلث با طلا و نقره دور خارجي ضريح را مزين کرده است. در چهار طرف اين ضريح 14 دهانه (به نشانه 14 معصوم)، گلهاي آفتاب‌گردان(به نشانه شمس‌الشموس)، گلهاي هشت‌پر (به نام هشتمين امام) و گلهاي پنج پر(به نشانه‌ي پنج تن آل عبا) طراحي شده است.

با گسترش حرم مطهر و ايجاد چند شبستان در حرم، در روز 21 دي ماه 1379، ضريح چهارم به علت فرسودگي به داخل خزانه حضرت انتقال يافت و ضريح «نگين نشان» به علت وقفي بودنش به طبقه تحتاني (سرداب) انتقال داده شد و ضريح پنجم در طبقه‌ي فوقاني به موازات ضريح دوم نصب شد. در روز 16 اسفندماه 1379 و هم زمان با عيد سعيد قربان، کار نصب ضريح جديد با حضور مقام معظم رهبري پايان يافت.

گنبد منور حضرت ثامن‌الحجج نيز داراي دو پوشش است: پوشش اول آن،‌ سقف حرم است که به صورت مقعر و مقرنس بوده و به آن قبه گفته مي‌شود. پوشش دوم که بر فراز قبه قرار دارد، همان گنبد طلا است. براي نخستين بار «شرف الدين ابوطاهر قمي»، وزير سلطان سنجر سلجوقي در قرن ششم دستور ساخت گنبد را در بالاي حرم مطهر صادر کرد.

نماي گنبد در آغاز ساخت‌، آجر زرد رنگ و سپس کاشي نفيس سنجري بود. تا اين‌که در سال 932هجري قمري در زمان شاه طهماسب صفوي گنبد مطهر طلا کاري شد. بعد از حمله و غارت ازبکان‌، مجددا در زمان شاه عباس صفوي در سال 1010 هجري قمري روي گنبد طلاکاري شد که اين اتفاق در کتيبه‌ي دور گنبد نيز اشاره شده است. اما بعد از زلزله‌ي سال 1084 قمري در زمان شاه سليمان صفوي، در سال 1086 هجري قمري دوباره تعمير شد.

اما در سال 1291 شمسي روس‌هاي تزار،‌مسجد گوهر شاد و گنبد‌ طلا کاري شده را به توپ بستند و به همين دليل در عصر پهلوي براي چندمين بار مرمت شد. در سال 1358 شمسي نيز خشت‌هاي قديمي که به علت کمي ضخامت و گذشت زمان و تاثير حوادث طبيعي سابيده و بدنما شده بود‌، برچيده شد و خشت‌هايي از ورقه‌هاي مسي با روکش طلا به روش الکتروليت به ضخامت چهل برابر قبل جايگزين آن شد.

به گزارش ايسنا، بعد از بقعه‌ نوراني حضرت، يکي از کهن‌ترين اماکن حرم مطهر‌، مسجد «بالاسر» است که در سال 425 هجري قمري يعني حدود 1000 سال پيش در عهد غزنويان در غرب حرم مطهر ساخته شد.

مسجد گوهرشاد،يکي ديگر از بناهاي باشکوه عهد تيموري در اوايل قرن نهم هجري قمري است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد‌. اين مسجد با چهار ايوان و هفت شبستان به دستور بانو گوهرشاد‌ همسر ميرزا شاهرخ تيموري‌ و توسط معمار معروف ايراني «قوام‌الدين شيرازي» در سال 821 هجري قمري ساخته شد.

صحن «انقلاب اسلامي» نيز نخستين و قديمي‌ترين صحني است که در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است،اين صحن در ضلع جنوبي صحن کهنه و مقابل ايوان طلا در عهد سلطان حسين بايقرا در اواخر دوره‌ي تيموريان ساخته شده است و در عهد شاه عباس کبير ضلع‌هاي شمالي‌، شرقي و غربي آن احداث و تکميل شد و در دوره‌ پادشاهان صفوي، افشار و قاجار گسترش يافت.

در اين صحن چهار ايوان وجود دارد:ايوان جنوبي صحن‌ معروف به ايوان طلا که به دستور «اميرعلي شيرنوايي» وزير «سلطان حسين بايقرا» در سال 872 هجري قمري ساخته شد و چون بدنه ايوان در زمان نادرشاه در سال 1148 قمري با خشت‌هاي طلا‌،طلا کاري شده، به «ايوان نادري» نيز معروف است.

ايوان شمالي(عباسي) نيز در سال 1021 قمري ساخته شد.

بر فراز ايوان غربي (ايوان ساعت) ساخته شده است و ساعت بزرگي بر روي آن قرار دارد که در سال‌هاي 1336 شمسي نصب شد. چهارمين ايوان نيز ايوان شرقي (نقاره) است.

اما مراسم «نقاره‌زني» که در دربار سلاطين و حکام زمان‌هاي پيش از اسلام و بعد از اسلام علاوه بر اين که نوعي عظمت محسوب مي‌شده، براي آگاهي و اعلام عمومي نيز مرسوم بوده است، همان ‌نواختن طبل و دهل است و در حرم مطهر رضوي نيز از اواسط قرن نهم هجري توسط مرزا ابوالقاسم بابر(نوه گوهرشاد خاتون) در سال 860 هجري قمري مرسوم شد. هرچند در سال‌هاي 1312 تا 1320 شمسي به دستور رضاخان، نقاره‌زني تعطيل شد اما پس از سال 1320 تاکنون صداي نقاره بازهم دقايقي قبل از طلوع و غروب آفتاب توسط هفت نفر که سه نفر بر طبل و چهار نفر بر شيپورها مي‌دمند،در صحن حرم مطهر مي‌پيچد.

نقاره در ايام شهادت ائمه (ع)،سوگواري‌ و ماه‌هاي محرم و صفر به خاطر حفظ احترام ائمه(ع) نواخته نمي‌شود ولي در اعياد مذهبي (شب و صبح عيد) و تولد ائمه(ع)،نقاره شادماني چندين نوبت نواخته مي‌شود. همچنين در سحرهاي ماه رمضان حدود يک ساعت قبل از اذان صبح نواخته مي‌شود. ساختمان نقاره نيز در ايوان شرقي صحن «انقلاب اسلامي» و به نام «ايوان نقاره» در عصر شاه عباس صفوي ساخته شد و پس از آن ساختمان نقارخانه بر بالاي آن بنا شد. نقاره‌خانه داراي دو طبقه است. طبقه زيرين آن محل نگهداري طبل‌ها، شيپورها و لوازم ديگر است و در طبقه‌ بالايي، نقاره‌زنان مستقر مي‌شوند.

و سقاخانه‌ي حرم مطهر که در صحنه انقلاب وجود دارد به سقاخانه‌ اسماعيل طلا معروف است. سنگاب اين سقاخانه از سنگ مرمر يک پارچه با ظرفيت 1130 ليتر است که به دستور نادرشاه از هرات افغانستان براي آب شرب آورده شده است. در همان زمان شخصي به نام «اسماعيل بنايي» هشت ضلعي با ستون‌هاي مرمر بر فراز سقاخانه احداث کرد و سقف آن را با خشت‌هاي طلا آراست، به همين دليل به سقاخانه‌ي «اسماعيل طلا» معروف شد.

در دوره قاجار صحن آزادي واقع در شرق حرم مطهر و در پايين پاي مبارک حضرت، ساخته شد. توسعه حرم مطهر بعد از پيروزي انقلاب اسلامي رشد چمشگيري يافت و با ساخت صحن‌هاي جمهوري اسلامي، قدس‌،جامع رضوي‌،غدير کوثر و هدايت هنوز ادامه دارد.